काठमाडौं ।
चावहिल सरस्वतीनगरस्थित निवासमा पुग्दा डा. तारानाथ शर्मा नेपाली भाषामा पछिल्लो समय आक्रमणमा परेका शब्द र अक्षरहरुको टिपोट गरिरहेका भेटिए ।
पछिल्लो समय भाषामा तोडमोड गरिँदा एक भाषा मर्मज्ञको मनमा के खेलिरहेको होला भनेर सोध्दा उनले खिन्नता र झोंक मिसिएको भावमा भने, ‘म चुपचाप बसेको छुइनँ, सबै हेरिरहेको छु । अहिले भाषा बिगार्नेहरुले भयंकर बिगारे । यिनीहरुलाई बिगार्ने नै भन्छु म !’
भाषा बिगार्न निर्णय गर्नेलाई उनी भाषाविद् मान्न तयार भएनन् । थपे, ‘भाषा नजान्ने मान्छेलाई पनि भाषाविद् भन्छन् कहीँ ? भाषा जान्ने मान्छेले त आफ्नो इतिहास पनि हेर्नुपर्छ । विदेशी दलाल भएर तिनीहरुको वर्णमालामा हाम्रो भाषालाई ढालेर भाषा बन्छ ?’
एक समय नेपाली भाषा शुद्ध हुनुपर्छ भनेर लागेका झर्रोवादी आन्दोलनका एक अगुवा हुन् डा. शर्मा । त्यतिमात्र होइन, निबन्ध, कथा, समालोचनामा उत्तिकै दक्षतासाथ कलम चलाउने उनले कुनै समय नेपाली पाठ्यपुस्तकसमेत लेखेका थिए ।
शर्मालाई सोधियो-भाषालाई यसरी बिगारेको देख्दा चित्त कत्तिको कुँढिएको छ ?
[caption id="attachment_3086" align="aligncenter" width="314"]
Taranath Sharma, Nepali Literary Icon (2).JPG[/caption]
‘मेरी आमालाई कसैले लात्ताले हिर्कायो भने कस्तो लाग्छ ? त्यस्तै भएको छ,’ भाषालाई अचाक्ली माया गर्ने मन खोले उनले, जुन यो समय निकै आहत भएको रहेछ ।
लामो हिज्जे परम्परामा रहेका विद्या, बुद्ध, भक्त जस्ता संयुक्त वर्ण अहिले खुट्टा काटेर लेखेको देख्दा उनको मन निकै पिरोलिएको छ । अनि कतिपय वर्णहरु (ञ, ण, श, ष, व) अनावश्यक भन्दै हटाइँदा र एउटै डिकोमा लेखिँदै आएका समास शब्द (विराटनगर, लक्ष्मीप्रसाद)लाई छुट्याएको पढ्दा सकसक लाग्दोरहेछ ।
दार्जीलिङदेखि बनारससम्म
भाषालाई आमासमान मान्ने शर्माको रुचि र चाख अहिलेको होइन, विद्यार्थीकालदेखि नै उस्तै छ ।
इलाम बरबोटेबाट भारतको दार्जीलिङ पुगेका शर्माले नौ कक्षादेखि आईएसम्म त्यहीँ पढे । दार्जिलिङ बसाइका क्रममा उनको सरसंगत पारसमणि प्रधान, धरणीधर कोइराला, सूर्यविक्रम ज्ञवाली, शिवकुमार राई, रुपनारायण सिंह जस्ता भाषा-साहित्यसेवीहरुसँग भयो । त्यो संगतबाट उनले शुद्ध नेपाली सिके । नेपाली भाषा शुद्ध बनाउनुपर्छ भनेर लागे । ‘गाउँघरका मान्छेहरुले कस्तो बोल्छन्, म त्यही लेख्थेँ । अंग्रेजी र हिन्दीका अप्ठेरा शब्द लेख्दिनथेँ । आफैं खोजेर नेपालीपनमा जोड दिन्थेँ,’ उनले सुनाए ।
दार्जिलिङबाट उनी ०१३ सालतिर भारतकै बनारस पुगे, बीए पढ्न । त्यहाँ धेरै नेपालीहरु पनि हुन्छन् र पढाइ राम्रो हुन्छ भनेपछि बनारस युनिभर्सिटीमा भर्ना भए । त्यहाँ उनको भेट बालकृष्ण पोखरेलसँग भयो । बिराटनगरका पोखरेल पनि त्यहीँ पढ्न आएका रहेछन् । नेपाली भाषाको शुद्धताबारे दुबैको रुची मिल्यो ।
शर्मा सम्झिन्छन् – ‘बालकृष्ण पनि मजस्तै शुद्ध नेपालीका पक्षमा रहेछन् । तर, यसलाई शुद्ध नेपाली नभनी झर्रो नेपाली भनौं भन्ने कुरा गरे उनले । थापा, बस्नेत, कटुवाल इत्यादि झर्रा अर्थात् चोखा क्षेत्री भएजस्तै नेपालीलाई पनि झर्रो भनौं भन्ने उनको कुरा थियो । त्यो मलाई साह्रै मन पर्यो ।’
नेपाली भाषाजस्तै हिन्दी पनि संस्कृतले जन्माएको भाषा हो । तर, शर्मा नेपाली भाषालाई संस्कृतकी पवित्र छोरी मान्छन् । किनकि हिन्दी भाषामा उर्दू, अरबीलगायत अन्य मिसिएर त्यसको संस्कृतपना हटेको छ । नेपालीमा भने त्यस्तो धेरै अचाक्ली छैन । संस्कृतले सिकाएकै बाटोमा हिँडिरहेको छ ।
तर, हिन्दी भाषाको प्रचार र प्रभाव बढेर नेपालमा पनि हिन्दीकै चलनचल्ती बढी देख्न थालेका छन् शर्माले । पत्रिका, रेडियो, टीभी जता पनि हिन्दी शब्द नचलाएको ठावैं देख्दैनन् । चिन्ता गर्छन्, ‘हिन्दीले गर्दा हाम्रो भाषा खाएको छ ।’ ठूलो देश भएकाले हिन्दीको प्रचार हुनु स्वाभाविक भए पनि हामीले आफ्नो भाषाको मौलिकता जोगाउन ध्यान दिनुपर्ने उनी सुझाउँछन् ।
पछिल्लो समय भने वर्णहरु मिसिएर बनेको संयुक्ताक्षरलाई अंग्रेजी पाराले लेख्न थालेको देख्दा उनी बढ्तै झोंक्किएका छन् । क्र, कृ, क्व, क्ष, द्य, द्ध जस्ता संयुक्त अक्षरलाई हलन्त गरेर लेख्दा हामीले चलाउँदै आएको संस्कृतको नियम मिचिने उनको चिन्ता छ ।
अंग्रेजीबाट प्रभावित भएर अहिले संयुक्त अक्षरलाई हलन्त दिएर जथाभावी टुक्र्याउन थालिएको उनलाई लाग्छ । भन्छन्, ‘अंग्रेजीमा जस्तो अक्षरहरु एक-एक गरेर जोड्दा पो सजिलो हुन्छ भन्न थालेका छन् । हामीले उनीहरुले जस्तो गरेर हुँदैन, संयुक्ताक्षर गर्नैपर्छ । ऐ, औ छोडेर अब हामीले अइ र अउ लेख्ने ? संयुक्ताक्षर सिक्न अप्ठेरो भो, त्यसैले हलन्त गर्नुपर्छ भन्ने हो ? अलिकता सिक्नुपर्छ त ! नसिकी त्यसै आउँछ ?’
परिमार्जित नियम भन्दै भाषालाई जथाभावी चलाउँदा यसले विद्यार्थीलाई झन् बराल्ने र हाम्रो भाषालाई पनि थप बिगार्ने खतरा उनले देखेका छन् । यस्तो अवस्थामा भाषाको मौलिक परम्परा कायम राख्न झर्रोवाद झनै सान्दर्भिक भएको उनको ठहर छ । झर्रोवादलाई झन् अगाडि बढाएर नेपाली शुद्ध पार्नतिर जुट्नुपर्ने आवश्यक ठानेका छन् ।
तपाईंहरुले मौलिक स्वरूप जोगाउनुपर्छ भनिरहँदा छँदाखाँदाको ञ, ण वर्ण नचाहिने भनेर मास्ने काम भइसक्यो नि !
यो प्रश्नमा उनले उल्टै प्रतिप्रश्न गरे, ‘हामीले ‘पुराण’, ‘कृपण’ भन्नु पर्दैन ? संस्कृत शब्द लेख्नुपर्दैैन ? विवरणलाई विवरन लेख्ने ? गनित लेख्ने ? हावा कुरा नगरौं न । हाम्रो उच्चारण अनुसार हिज्जे छ जम्मै । सबै उच्चारणका अक्षरहरु राख्नुपर्छ । तिनीहरुलाई हटाएर सरल पार्नु भनेको भाषा बिगार्नु हो ।’
संस्कृतको नभई आगन्तुक शब्द भएकाले पहिलेको शहीद अहिले सहिद लेख्दा हुने उनले सुझाए । तर, फूल र फुल नछुट्याई ह्रस्व लेख्ने नियम ल्याएको उनलाई कत्ति पनि चित्त बुझेको छैन । भने, ‘उसले फुल ल्यायो भन्दा के ल्यायो ? अण्डा कि पुष्प, कसरी बुझ्नु ? भेदचाहिँ नछुट्याउने अनि शुद्ध गर्ने भन्दै जे पायो त्यही लेख्ने ?’( 0nlion Khabar))
Taranath Sharma, Nepali Literary Icon (2).JPG[/caption]
‘मेरी आमालाई कसैले लात्ताले हिर्कायो भने कस्तो लाग्छ ? त्यस्तै भएको छ,’ भाषालाई अचाक्ली माया गर्ने मन खोले उनले, जुन यो समय निकै आहत भएको रहेछ ।
लामो हिज्जे परम्परामा रहेका विद्या, बुद्ध, भक्त जस्ता संयुक्त वर्ण अहिले खुट्टा काटेर लेखेको देख्दा उनको मन निकै पिरोलिएको छ । अनि कतिपय वर्णहरु (ञ, ण, श, ष, व) अनावश्यक भन्दै हटाइँदा र एउटै डिकोमा लेखिँदै आएका समास शब्द (विराटनगर, लक्ष्मीप्रसाद)लाई छुट्याएको पढ्दा सकसक लाग्दोरहेछ ।
दार्जीलिङदेखि बनारससम्म
भाषालाई आमासमान मान्ने शर्माको रुचि र चाख अहिलेको होइन, विद्यार्थीकालदेखि नै उस्तै छ ।
इलाम बरबोटेबाट भारतको दार्जीलिङ पुगेका शर्माले नौ कक्षादेखि आईएसम्म त्यहीँ पढे । दार्जिलिङ बसाइका क्रममा उनको सरसंगत पारसमणि प्रधान, धरणीधर कोइराला, सूर्यविक्रम ज्ञवाली, शिवकुमार राई, रुपनारायण सिंह जस्ता भाषा-साहित्यसेवीहरुसँग भयो । त्यो संगतबाट उनले शुद्ध नेपाली सिके । नेपाली भाषा शुद्ध बनाउनुपर्छ भनेर लागे । ‘गाउँघरका मान्छेहरुले कस्तो बोल्छन्, म त्यही लेख्थेँ । अंग्रेजी र हिन्दीका अप्ठेरा शब्द लेख्दिनथेँ । आफैं खोजेर नेपालीपनमा जोड दिन्थेँ,’ उनले सुनाए ।
दार्जिलिङबाट उनी ०१३ सालतिर भारतकै बनारस पुगे, बीए पढ्न । त्यहाँ धेरै नेपालीहरु पनि हुन्छन् र पढाइ राम्रो हुन्छ भनेपछि बनारस युनिभर्सिटीमा भर्ना भए । त्यहाँ उनको भेट बालकृष्ण पोखरेलसँग भयो । बिराटनगरका पोखरेल पनि त्यहीँ पढ्न आएका रहेछन् । नेपाली भाषाको शुद्धताबारे दुबैको रुची मिल्यो ।
शर्मा सम्झिन्छन् – ‘बालकृष्ण पनि मजस्तै शुद्ध नेपालीका पक्षमा रहेछन् । तर, यसलाई शुद्ध नेपाली नभनी झर्रो नेपाली भनौं भन्ने कुरा गरे उनले । थापा, बस्नेत, कटुवाल इत्यादि झर्रा अर्थात् चोखा क्षेत्री भएजस्तै नेपालीलाई पनि झर्रो भनौं भन्ने उनको कुरा थियो । त्यो मलाई साह्रै मन पर्यो ।’
बीएपछि बालकृष्ण भाषा विज्ञानमा र तारानाथ अंग्रेजीमा एमए गर्न कोलकाता, पटना पुगे । उनीहरु गएपछि पनि कोषराज रेग्मीहरुले केही समय पत्रिका चलाए । शर्मा भन्छन् – ‘कोषराज बिराटनगर फर्केपछि जनवार्ता र चूडामणिले भद्रपुरमा जूही भन्ने पत्रिका निकालेर झर्रा शब्दहरु चलाइ नै रहे । बालकृष्ण र मैले काठमाडौं पुगेपछि झर्रो आन्दोलनलाई झन् अगाडि बढायौं ।’ झर्रोवादले नेपाली भाषाको माउ भाषा संस्कृत भएकाले त्यसका वैयाकरणकार पाणिनिले सिकाएअनुसार चल्नुपर्छ भन्नेमा जोड दिएको थियो । जसको उद्देश्य थियो, भरिसक्य नेपालका सबै जातजातिले बुझ्ने र उच्चारण गर्न सजिलो हुने साझा भाषा बनाउने । पाणिनीको ‘सिद्धान्त कौमुदी’ असाध्यै वैज्ञानिक र पवित्र भएको उनले पटकपटक जोड दिइरहे । अंग्रेजीमा भाषा विज्ञानमा विद्यावारिधि गरेका ८२ वर्षे शर्मा दोहोर्याइरहन्छन्, ‘संस्कृत हाम्रो हजुरआमा भाषा हो । नेपाली भाषा संस्कृतबाट आएको भन्ने कुरा कहिल्यै बिर्सनु हुँदैन । पाणिनिको व्याकरणले सिकाएको भन्दा अरुतिर जान खोज्यौं भने हामी लर्बरिन्छौं, बिग्रिन्छौं ।’ तर, अहिले मूल मर्ममै प्रहार गर्ने गरी नेपाली भाषाको वर्णविन्यास भत्काइँदा उनी टुलुटुलु हेर्न बाध्य छन् । झोँक्किन्छन् – ‘अहिले भाषालाई जोगाउन केही गरौं भने हाम्रो अधीनमा केही छैन । हाम्रो अधीनमा भए पो हामी सोच्थ्यौं त ! हाम्रो अधीनमा भए त नेपालीकरण गर भन्छौं नि ! हाम्रो साझा भाषा नेपाली हो, नेपालीलाई सबैले बुझ्ने भाषा बनाऊ ।’ अहिले भाषालाई चलाउनेहरु विद्वान् नभएको उनी ठोकुवा गर्छन् । ‘तिनीहरु त्यसै विद्वान् भएका छन् । अलि दिन नेपाली पढाए, अनि त ए हामी विद्वान् भयौं, भाषाविद् भयौं भन्नतिर लागे । त्यसरी हुँदैन नि ! भाषामा मनलाग्दी गर्नेहरू पनि कहीँ विद्वान् हुन्छन् ?,’ उनले झपार्ने लवजमा भने । केही नजान्ने मूर्खहरुले शासन चलाउँदा देश बिग्रिएजस्तै भाषामा पनि बढ्ता जान्ने हुनेहरुले विकृति ल्याएको उनले औंल्याए । यति भनिरहँदा उनले के सम्झिए कुन्नि, जिभ्रो टोके । र, पल्लो कोठातिर चियाउँदै मसिनो स्वरमा भने – श्रीमतीले कसैलाई गाली नगर्नू भनेकी छन्, सबैलाई बराबरी गर्नू रे ! भाउजूसँग डराउँदै ‘भाषाविद’ माथि प्रहारत्यहीबेला कोषराज रेग्मी र उनका भाइ चूडामणि रेग्मी पैसा उठाएर पत्रिका निकाल्ने तयारीमा रहेछन् । तिनीहरु पनि बनारस युनिभर्सिटीमा अंग्रेजी पढ्थे । वल्लभमणि दाहाल र शर्माका दाजु पर्ने गणेशप्रसाद भण्डारी पनि त्यहीँ थिए । उनीहरु सबै मिलेर पत्रिका निकाल्न कम्मर कसे । पत्रिकाको नाम ‘नयाँ कदम’ राख्दा हिन्दीको गन्ध आउँछ भनेर ‘नौलो पाइलो’ राखे ।
नेपाली भाषाजस्तै हिन्दी पनि संस्कृतले जन्माएको भाषा हो । तर, शर्मा नेपाली भाषालाई संस्कृतकी पवित्र छोरी मान्छन् । किनकि हिन्दी भाषामा उर्दू, अरबीलगायत अन्य मिसिएर त्यसको संस्कृतपना हटेको छ । नेपालीमा भने त्यस्तो धेरै अचाक्ली छैन । संस्कृतले सिकाएकै बाटोमा हिँडिरहेको छ ।
तर, हिन्दी भाषाको प्रचार र प्रभाव बढेर नेपालमा पनि हिन्दीकै चलनचल्ती बढी देख्न थालेका छन् शर्माले । पत्रिका, रेडियो, टीभी जता पनि हिन्दी शब्द नचलाएको ठावैं देख्दैनन् । चिन्ता गर्छन्, ‘हिन्दीले गर्दा हाम्रो भाषा खाएको छ ।’ ठूलो देश भएकाले हिन्दीको प्रचार हुनु स्वाभाविक भए पनि हामीले आफ्नो भाषाको मौलिकता जोगाउन ध्यान दिनुपर्ने उनी सुझाउँछन् ।
पछिल्लो समय भने वर्णहरु मिसिएर बनेको संयुक्ताक्षरलाई अंग्रेजी पाराले लेख्न थालेको देख्दा उनी बढ्तै झोंक्किएका छन् । क्र, कृ, क्व, क्ष, द्य, द्ध जस्ता संयुक्त अक्षरलाई हलन्त गरेर लेख्दा हामीले चलाउँदै आएको संस्कृतको नियम मिचिने उनको चिन्ता छ ।
अंग्रेजीबाट प्रभावित भएर अहिले संयुक्त अक्षरलाई हलन्त दिएर जथाभावी टुक्र्याउन थालिएको उनलाई लाग्छ । भन्छन्, ‘अंग्रेजीमा जस्तो अक्षरहरु एक-एक गरेर जोड्दा पो सजिलो हुन्छ भन्न थालेका छन् । हामीले उनीहरुले जस्तो गरेर हुँदैन, संयुक्ताक्षर गर्नैपर्छ । ऐ, औ छोडेर अब हामीले अइ र अउ लेख्ने ? संयुक्ताक्षर सिक्न अप्ठेरो भो, त्यसैले हलन्त गर्नुपर्छ भन्ने हो ? अलिकता सिक्नुपर्छ त ! नसिकी त्यसै आउँछ ?’
परिमार्जित नियम भन्दै भाषालाई जथाभावी चलाउँदा यसले विद्यार्थीलाई झन् बराल्ने र हाम्रो भाषालाई पनि थप बिगार्ने खतरा उनले देखेका छन् । यस्तो अवस्थामा भाषाको मौलिक परम्परा कायम राख्न झर्रोवाद झनै सान्दर्भिक भएको उनको ठहर छ । झर्रोवादलाई झन् अगाडि बढाएर नेपाली शुद्ध पार्नतिर जुट्नुपर्ने आवश्यक ठानेका छन् ।
तपाईंहरुले मौलिक स्वरूप जोगाउनुपर्छ भनिरहँदा छँदाखाँदाको ञ, ण वर्ण नचाहिने भनेर मास्ने काम भइसक्यो नि !
यो प्रश्नमा उनले उल्टै प्रतिप्रश्न गरे, ‘हामीले ‘पुराण’, ‘कृपण’ भन्नु पर्दैन ? संस्कृत शब्द लेख्नुपर्दैैन ? विवरणलाई विवरन लेख्ने ? गनित लेख्ने ? हावा कुरा नगरौं न । हाम्रो उच्चारण अनुसार हिज्जे छ जम्मै । सबै उच्चारणका अक्षरहरु राख्नुपर्छ । तिनीहरुलाई हटाएर सरल पार्नु भनेको भाषा बिगार्नु हो ।’
संस्कृतको नभई आगन्तुक शब्द भएकाले पहिलेको शहीद अहिले सहिद लेख्दा हुने उनले सुझाए । तर, फूल र फुल नछुट्याई ह्रस्व लेख्ने नियम ल्याएको उनलाई कत्ति पनि चित्त बुझेको छैन । भने, ‘उसले फुल ल्यायो भन्दा के ल्यायो ? अण्डा कि पुष्प, कसरी बुझ्नु ? भेदचाहिँ नछुट्याउने अनि शुद्ध गर्ने भन्दै जे पायो त्यही लेख्ने ?’( 0nlion Khabar))
