बुद्धम् शरणम् गच्छामी: माओवादीको हिंसापछि प्रयाश्चितको राजनीति सुरु भएको हो त ?

युवराज घिमिरे

हाल पर्यटन र ‘अध्ययन’ को सिलसिलामा अमेरिकामा रहेका पूर्वमाओवादी नेता तथा पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराई सायद गम्भीर आत्मसमीक्षा र प्रायश्चितको चरणमा छन्। हिन्दु वर्णाश्रम मान्यता अनुसार वानप्रस्थको चरणमा पुगेका डा. भट्टराईले अब महात्मा बुद्ध, पृथ्वीनारायण शाह र बिपी कोइरालालाई आफ्नो आदर्श मानेका छन्।

वर्तमान र भावी आदर्शका प्रतीक या व्यक्तित्वको छनोट इमान्दार समीक्षा बिना सम्भव हुँदैन। आफ्नो सर्त र ‘राजनीतिक’ मान्यताका आधारमा अरुको ‘जीउने’ अधिकार खोस्ने ‘राजनीति’ का ‘आइडोलग’ ले बुद्ध, पृथ्वीनारायण शाह र बिपीलाई आदर्श मान्नु चानचुने कुरा हैन। तर, ती व्यक्तिहरु र उनीहरुबारे आम नेपाली जनताको मान्यता तथा बुझाइ के हो र त्यो बुझाइसँग विद्वान डा. भट्टराईको बुझाइ कति नजिक र टाढा छ, त्यसबारे आउने दिनमा उनले स्पष्ट पार्नुपर्ने हुन्छ।

बुद्ध दर्शनले व्यक्तिको सम्मानित जीवनको अधिकारलाई सम्मान गर्ने मात्र हैन, ऊ राज्य या समाजका शक्तिशाली व्यक्ति र समूहको हिंसाको डर बिना आफ्नो जीवन सञ्चालनमा स्वतन्त्र हुन्छ। राज्य र समाजमा हिंसा बर्जित हुन्छ, वाणी, व्यवहार र प्रतिक्रियामा।

पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्वमा नेपाल राज्य संगठित अस्तित्वमा आएको हो चार वर्ण ३६ जातको साझा फूलबारीका रुपमा। उनले कल्पना गरेको मुलुकमा ‘घुस लिन्या र दिन्या’ समान दोषी मानिने, नेपाल ‘राजा र रैती’ को साझा मुलुक हुने र बाह्य रुपमा त्यो दुई ढुंगाबीचको तरुलरुपी देशको संवेदनशील अस्तित्व सुरक्षित राख्न उत्तर र दक्षिणसँग विवेकसम्मत सन्तुलनको नीति अपनाउनुपर्ने मान्यता अघि सारेका थिए उनले।

बिपी कोइरालाले प्रजातान्त्रिक समाजवादका लागि विद्यार्थी जीवनदेखि नेपालको प्रधानमन्त्री, पछि भारतमा निर्वासित नेताका रुपमा अनेक प्रयोग, शैली र सिद्धान्त अघि सारे। तर, सिक्किमको भारतमा विलयपछि स्वदेश फर्कने क्रममा उनले अघि सारेको ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप’को नीति अर्थात संवैधानिक राजतन्त्र र प्रजातान्त्रिक शक्तिबीचको सहकार्यलाई राजनीतिक प्रयोगयुक्त उनको सर्वाधिक साहसिक र दूरदर्शिता सिद्धान्त तथा प्रयोग मानिन्छ।

बुद्धको ‘जप’ गर्न भट्टराईमात्र हैन, ५ वर्षअघिसम्मका उनका राजनीतिक सहयात्री पुष्पकमल दाहाल पनि त्यतिकै व्यस्त देखिन्छन्। दाहालको खुमलटार निवासमा पुग्नेहरु उनका बैठक कोठामा भागवान बुद्धका सुनौला मूर्ति देख्न सक्छन्, ध्यानी र आत्मसमीक्षाको मुद्रामा। त्यहाँ मार्क्स, लेनिन, एंगेल्स या माओका फोटो देखिँदैनन्। के भट्टराईका अभिव्यक्ति र दाहाल निवासमा बुद्धका मूर्ति देखिनु कुनै राजनीतिक सन्देश नै हो त ?

२०५६ देखि ०६३ सम्मको माओवादी सिद्धान्त बुद्ध दर्शनविरुद्ध थियो। ०६३को परिवर्तनपछि सबभन्दा पहिलो प्रहार पृथ्वीनारायण शाह विरुद्ध भयो। उनको जन्मदिनलाई राष्ट्रिय क्यालेन्डरबाट हटाइयो र नेपाललाई पुन: बाइसे चौबीसे संरचनामा फर्काइने प्रयास माओवादीलगायतका सरकारमा संलग्न दलहरुबाट हुन थाले।

विदेशी दातृ निकाय र पैसाका आडमा धर्म परिवर्तन गराउनेहरु माओवादी, नेपाली कांग्रेस र एमालेका मार्गदर्शक बने। पृथ्वीनारायण शाहको विरासत ध्वस्त पार्न श्यामशरण – हर्मिजसमक्ष भट्टराई, गिरिजाप्रसाद कोइराला, माधव नेपाल र महन्थ ठाकुरलगायत तयार भए। गणतन्त्र र संघीयता उनीहरुको देन थियो नेपालमा, नियोजित अराजकतालाई स्थायित्व दिन।

त्यसपछिको नेपाली कांग्रेस बिपीको राजनीतिक मान्यता र सिद्धान्तको चिहानमा जन्मिएको हो। बिपीले राष्ट्रपति भएर भएर नेपाल जान इन्दिरा गान्धीले दिएको सुझावलाई ठाडै अस्वीकार गरे, ‘यिनीहरुले बनाएको राष्ट्रपतिको अवसान यिनीहरुकै इच्छामा भरपर्छ’ भन्ने बुझेर। गिरिजा राष्ट्रपति बन्ने लोभमा जनतालाई आमनिर्णयको अधिकार नै नदिई गणतन्त्रमा जान तयार भए।

प्रचण्ड अहिले पनि गिरिजालाई राष्ट्रपति बन्न नदिएर भूल भएको मान्छन्। भित्री सोचमा त्यो परिवर्तनपछि नेपालमा अस्थीरता र अनिश्चितता बढेको, नेपालको स्वतन्त्र हैसियतसँग आम क्रान्तिकारी नेताहरुको छवि जनताको नजरमा गिरेको बुझेका छन् प्रचण्डले।

अर्थात् भट्टराई र प्रचण्ड दुवै कुनै न कुनै रुपमा आत्मसमीक्षाको प्रक्रियामा छन्। तर, सत्ताको लोभ र विदेशबाट सत्ता बक्सिस लिँदा भएको भूलबारे आम जनतासमक्ष माफी नमागेसम्म उनीहरुले इमानदार र सार्थकरुपमा अघिल्लो राजनीतिक दासताको अभ्यास छाड्न सक्दैनन्।

डा. भट्टराई र प्रचण्ड मात्र हैन, खुट्टा कमाउँदै समीक्षाको प्रयासमा लागेको सन्देश नेपाली कांग्रेसले पनि दिइरहेको छ। पार्टी सभापति शेरबहादुर देउवादेखि पहिलो संविधानसभामा अस्थायी सभामुखको हैसियतबाट गैरसंवैधानिक तथा षड्यन्त्रकारी शैलीमा राजसंस्था हटाउन मुख्य भूमिका खेलेका केबी गुरुङले समेत नेपाली कांग्रेस बिपीको लाइनबाट ‘विचलित’ भएकामा चिन्ता व्यक्त गर्न थालेका छन्, सार्वजनिक रुपमा। तर ‘विचलन’ को व्याख्या गर्ने साहस जुटाएका छैनन् अझै पनि उनीहरुले।

बिपीले मेलमिलापको नीति त्याग्नु, गिरिजाद्वारा आफू राष्ट्रपति बन्न गणतन्त्रको एजेण्डामा पार्टीलाई लैजानु र अब त्यसको ‘करेक्सन’ सुनिश्चित गर्नुलाई आफ्नो एजेण्डा मान्दैन नेपाली कांग्रेसले भने उसको राजनीतिक सान्दर्भिकताा र अस्तित्वको अन्त्य नजिकै छ भनी बुझ्न कठीन हुने छैन। त्योसँगै डा. भट्टराईले अहिले स्वीकारेका तीन व्यक्ति र प्रचण्डले बुद्धमूर्तिलाई ससम्मान घरमा सजाउनुको अर्थ पनि उनीहरुको व्यवहारले देखाउनु पर्नेछ।

तर परिस्थिति जतिसुकै प्रतिकूल भए पनि आत्मसमीक्षा र सुधार भित्रैबाट भएमा त्यो असहज होला निक्कै हदसम्म, असम्भव हुने छैन। त्यसैले डा. भट्टराई र प्रचण्डको चाहना भित्री हो या रणनीतिक, त्यो आगामी दिनमा उनीहरु कस्तो बाटो हिँड्लान्, नेपाली कांग्रेसले बीपीलाई कसरी बुझ्ला र आफूलाई सुधार्ला, ती प्रवृत्ति निर्णायक हुनेछन्।

परिचालित र परचालित राजनीति तथा सत्ता परिवर्तनले सत्ता नेतृत्वलाई नेपाल र नेपालीप्रति वफदार बनाउने रहेनछ भन्ने उदाहरण पर्याप्त छन् नेपालमा। तर, केपी ओलीले न्यूयोर्कमा निर्मला पन्तका हत्यारा पत्ता लगाउन १२ वर्ष पनि लाग्न सक्छ, कुनै पनि मुलुकमा हरेक घरमा सुरक्षा दिइँदैन भन्ने अर्थ लाग्ने गरी दिएको अभिव्यक्तिले ‘डेमोक्रेसी’ र सार्वभौम नागरिकको हैसियत नस्विकार्ने प्रधानमन्त्रीका रुपमा उनी चित्रित भएका छन्।

उनको अनुपस्थितिमा उनकै नेतृत्वको सत्ताधारी नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीमा देखा परेका असन्तुष्टिहरु निर्मला पन्त र उनी जस्ताका छटपटाहटबाट कति निर्देशित छन्- भन्न कठिन छ, तर एउटा नागरिक र सम्पूर्ण सम्भावना बोकेकी निर्मलाको हत्याप्रतिको उदासीनता मुलुकको भविष्यप्रति, युवाहरुको सुरक्षित वातावरणप्रतिको अधिकारप्रति उदासीनता हो।

संयुक्त राष्ट्र संघको महासभामा ‘कम्प्रिहेन्सिभ डेमोक्रेसी’ बारे अभिव्यक्ति दिनु र निर्मला हत्याप्रति उदासीनता देखाउनु दुई परस्पर विरोधी आचरण हुन्। र, पछिल्लो (निर्मला बारेको) अभिव्यक्ति अक्षम्य पनि हो।

२०६३ यताको परिवर्तन र त्यसयताका सरकार गठन अनि फेरबदल खुलारुपमा विदेशी चलखेलका कारण भएका छन्। ओली अपवाद हैनन्। गिरिजा (२०६३) को नियुक्तिदेखिको शिलशिलाकै निरन्तरता हो ओलीको राज्यारोहण। यद्यपि यथार्थ उनले भारतले लगाएको आर्थिक नाकाबन्दीको विरोध गरेर ‘राष्ट्रवादी’ छवि पाए उनले।

सुशील कोइरालाले ‘नाकाबन्दी’ भन्ने हिम्मत गरे तर उनी हटेपछि नेपाली कांग्रेसले त्यो हिम्मत नजुटाएकाले उ पतनोन्मुख भएको हो। २०६३ मा र त्यसअघि सशस्त्र विद्रोहताका माओवादी नेतृत्वले आफूलाई समाजको रुपान्तरणकारी शक्ति (ट्रान्सफर्मेसनल) का रुपमा प्रस्तुत गरे पनि त्यसपछिका दिनमा उसले आफूलाई ‘कारोबारी’ शक्ति (ट्रान्ज्याक्सनल) का रुपमा प्रस्तुत गरेर परिवर्तनप्रति जनतामा निराशा र नकारात्मक धारणा फैलाउन मद्दत गरेको छ। सम्भवतः जनताको त्यही निराशा बुझेर ‘कारोबारी’ नेताहरु बुद्ध, पृथ्वीनारायण शाह र बीपीको छाता समात्ने तयारीमा छन् । तर, राजनीतिक फेर्नु पर्याप्त होला र ?

भारतको समर्थक मानिएका श्रीलंकाली राष्ट्रपति सिरिसेना मैत्रीपालले अहिले एउटा ठूलो रहस्योद्घाटन गरेका छन्, न्यूयोर्कमा। सन् २००९ मेमा उनी महिन्दा राजापाक्षेको मन्त्रीपरिषदमा सहायक रक्षामन्त्री हुँदा भारतको तमिलनाडुबाट तमिल टाइगरले कोलम्बोमा हवाई आक्रमण गर्ने तयारी भएको सूचना पाएपछि राष्ट्रपति तथ उनी निकटका अन्य उच्च ओहोदाका व्यक्तिहरुले सुरक्षाका लागि मुलुक छाडेको तर आफू राजधानीबाहिर श्रीलंकामा नै रहेको खुलासा गरेका छन्।

अर्थात भारत र श्रीलंकाका पृथकतावादी शक्तिहरु बीचको साँठगाँठको आरोप कथित घटनाको ९ वर्षपछि सिरिसेनाले लगाएका छन्। यसले भारतको आतंकवाद विरोधी छविलाई फेरि बहसमा ल्याउन सक्छ।

तर, तमिल टाइटर विरोधी कारबाहीमा एक किसिमको निरन्तरता देखिन्छ। मानव अधिकार उल्लंघन लगायतका मामिलालाई हामी आफैं समायोजन गर्छौै भन्ने अभिव्यक्ति पनि दिए उनले। नेपालको शान्ति प्रक्रिया विदेशीहरुले नलेखेको भए र नेपालभित्रै पहिले कृष्णप्रसाद भट्टराई र पछि राजा ज्ञानेन्द्रका प्रयासबाट सुरु भएका शान्ति प्रक्रिया भाँडी १२ बुँदेको शरणमा नेपालका राजनीतिक शक्तिहरु नलागेको भए आज नेपाली राजनीतिक पात्रहरुको अभिव्यक्ति सिरिसेना जस्तै हुने थियो। नेपाली राजनीति र त्यसका पात्रहरु अझै पनि विदेशी बाबुहरुको ‘डिभाइड एण्ड रुल’ रणनीतिबाट प्रेरित छ। र, नेपाली नेताहरुको हैसियत चेसको प्यादाभन्दा फरक छैन बाहिरी शक्तिहरुको नजरमा।

त्यस अर्थमा भट्टराईले स्वदेशी भिजिनरी र दर्शनका रुपमा बुद्ध, पृथ्वीनारायण शाह र बिपीलाई प्रस्तुत गरेका छन्। तर, त्यो राजनीतिक चेसको तालमा सीमित हुनु हुँदैन।

हिजो बगेका एक/एक थोपा रगत, मुलुकले गुमाएका आत्मसम्मान र अवसर अनि जनतालाई बाहिर राखेर र बाह्य आदेशमा गरिएको निषेधको राजनीतिलाई ‘करेक्सन’ गर्ने एजेण्डाका साथ अघि बढ्नु पर्ने हुन्छ। उनले त्यो साहस देखाए भने केही फरक पर्न सक्छ, किनकि हिजोको ‘निर्देशित’ परिवर्तनका ‘आइडोलोग’ उनै थिए।

(source: desh sanchar )